Versione :
Sardu

Rosedda

‘It arveschende a sa die ‘e sos mortos. Avìat attu una die seria, ciara, chind’unu ‘e cuddos chelos lijos de attonzu chi paret chi non bi depene durare. No’ l’aviamus colada i’su tzilleri ‘e Juanchinu, brullande chin Burica, carculande a Franca. chi ‘it una pitzinnedda, tando, piperosa, vivende e badiande sos jocadores a cartas. A mesanotte Juanchinu ses pilisau, chi ‘it ora ‘e cunzare, s’aviamus detzisu de nde lu ghettare a galera, chi ‘imus semper sos matessis. nois. sos malosaghirare, ca no’aviamus ghiradorju. L’amus mandau in orommala pro un’ateru quartu ora, poi nos amus piccau unu viascu a fora, nos semus trattesos unu pacu in piatza, e amus postu pacos passos, cara a josso.
‘Imus arreaos in chimbe de unu bette vrustu ch’’imus apprima, eo, Vadore, Chiccu, Andria e Andrea, unu vradile meu, chi ‘it in bidda pro pacas dies. Sos ateros sind’’ini ghiraos ca anca aviana sonnu, ma nois, chi’ s’iscusa chi s’incrasa ‘it baccadivu, non b’’imus mancu pessande.
Passiza passiza. nonde semus accataos i’su Ponte, chene mancu vi pessare, e nos semus settios i’s’abbadorju.
‘It isteddache. Su chelu ‘it ciaru e sa luna parìat caminande ca carchi velu istramau de nue li colavat a innantis treme treme. Ma no’ ‘it frittu, s’aghera antzis ‘it durche che in beranu e nois, pitzinnos, irfrathaos, vadiavamus a josso, i’ sa vadde, cara a Othana, e nos vidiavamus una bella perra ‘e chelu lìveru. I’s’undale ‘it lampizande, ma su sonu ‘e su tronu arribavat appena.
« Vartare a uv’andana sas nues, cando caminana gosì ? » at nau Chiccu « Iscimus troppu cosas como, de coment’est attu su mundu e cant’est manna sa luna. Eo, in nottes gosi, aco vinta chi no’ iscio propriu nudda e mi dumando cosas gasi. Chin chie ammorat sa luna ? E no’at aer frittu in nottes che a custa ? E mi paret gasi sola, chin custas nues chi li colan ainnantis e sind’andana ! »
L’amus risiu. Poi chin Andria amus comintzau un’allega de istudentes, de lestresa de sa luche e de su sonu, e no’ ‘imus d’accordu i’ nudda, che a sempere, ma sos ateros vadiavana su chelu, sas luches i’s’undale, sa luna chi parìat caminande, andande cara a Campusantu, e sinde sun ammentaos chi ‘it sa notte ‘e sos mortos.
« Istanotte manicana » at nau Vadore « Arratza ‘e bellos macarrones chi lis cochìat mannai ! ‘It cumbinta chi venìana abberu sos mortos a si los manicare. »
« Peri mannai lios cochìat sos macarrones. » at nau Chiccu « Però, pitzinnos, s’incras non bind’avìat restau abberu. »
« Manicaos dae sos mortos ! » mi l’appo risia eo « Peri sos macarrones de mannai isparìana sa notte. Ghiravat tziu Gonariu chi’sos amicos e achìat esta. Sind’achìat de su risu ! »
Sunu allegas custas chi non b’abagabbana mai, una vorta chi comintzana, ca cadiune est cumbintu ‘e s’idea sua e si la difendete a lesorja, ca v’at pessau medas vortas e ca vortzis tottus unu pacu los timimus sos mortos. Eo navo chi nono, chi mortos nd’avìo medas ma tetteros, chi no’ sinde segheddavat mancunu ; Andria navat chi ‘ini superstisciones, sa chena ‘e sos mortos e sos contos de sas animas, ma chi s’anima vi depet esser e immortale ; Vadore chi non bi credìat ma chi nonde cherìat mancu provas, a largu ! e Chiccu chi l’’it aggradau si sos mortos ’ini vennios a chircare sos vivos, ca isse avìat pius mortos chi non bivos amicos. Mortos amicos nd’avìamus tottus.
« Ah lampu ! amicu o nono, abbarret in trettos suos ! » nd’’it essìu tando Andrea « Eo los timo troppu. Ma, poi, no’ est mancu pro los timere, est una chistione ‘e regresciu, no ? »
« Ma chi sunu tottu’ macchines de prides ! » appo nau eo « Ma si in Inghilterra e in America sos campusantos sunu giardinos e andana a ispassizare sos pitzinnos in mesu ‘e sa tumbas ! No’ sunu tottu’ maccos che a nois, i’su mundu. Una ossa in terra, una preda e poi erva e fiores, no’ sos lussos de noche, chi sa zente ispendet pius dinare in campusantu chi no’ in domo sua. Vind’at aer dinare imbolau istanotte ! »
« Pruite est dinare imbolau ? » at protestau Andria « A ammentare sos mortos no’ est a nd’imbolare su dinare. Eo ando semper a chircare a mama e lios juco sos fiores e, s’avi’appiu dinare l’avio attu una tumba bellissima. E credo chi est un’angelu in chelu, e chi mi viet, e ch’est cuntenta cando aco a bonu »
« Ma eo no’so’ nande chi no’est bellu a los pessare galu vivos » appo protestau, ca mi parìat chi ‘it achende vinta ‘e comprendere chi eo minisprejavo sos mortos « a los ammentare, a los cherrer vene galu, e peri a lis jucher fiorese, ma non b’at bisonzu’e marmaru pro cussu ! Bastat peri unu signale. E sos fiores poden esser peri vioreddos de campagna ch’as coglìu tue. No’ est chi a mama tua l’aggradene pius sos fiores ch’as pacau chin boes rujos. Namus sa veridade : est ca semus galu primitivos. Est ca lu nades e bia chi credides in tottu su chi nat sa cesa, ma non credides propriu nudda e sedes galu che a mannai chi’sos macarrones suos. Si nond’aviades appiu vrigonza l’aviades apparitzada in cesa sa chena ‘e sos mortos ! »
« Est veru » navat Andria « v’at galu superstiscione meda, ma a tive di paret tottu unu diffettu ed eo non bi lu vio. Sicund’e mene, est naturale chi s’omine peleet a chistionare chi’sos mortos ch’at cherfiu vene o chi l’ana cherfiu vene. Si nono sa vida est una tristura. Si avìamus pessau chi semus naschìos petzi pro cacare e pisciare, de una manera o de s’atera, e chi, vinìu cust’issoniu, torramus a esser petzi merda, nos ‘imus mortos tottus. Nos aviamus ghettau sa une. O su pius orte nd’avìat manicau a tottus. »
« Eh » achiat Vadore « ma ja est già gasi »
I’su mentres chi ‘imus in custa chistione, Chiccu cenìat sa tassa tottora e achìat unu giru e a cada giru diventavamus pius inteligentes e pius tristos. Cando eo appo nau « Beh, eo non b’ando quasi mai a chircare a babbu. Andamus istanotte. » de sos ateros calicunu at nau chi nono, poi però ana audìu tottus e amus piccau s’artziada’e campusantu.
Si vidìat comente chi seret addedie. Nos caminavana sas umbras ainnantis e podiavamus acciarizare in cada cuzone. Comente amus vortau i’su cantaru, vidiavamus sos carteris de sas vinzas, su bestiamine dormìu sutta sas arvules, canes a runda, sa vidda in josso, dormìa, chi’sas lampadinas alluttas, mamuthones. Dae su cancellu su viale in paris parìat unu viale’e tzittade, illuminau vintzas a fundu. Nois caminavamus a bellu a bellu, sicchinde a chistionare, eo, Andria e Badore ainnantis, a boche arta, comente chi seremus in piatza, Chiccu e Andrea pius a secus, a s’ascuja.
Chiccu li dimandavat a Andrea :
« Ma tue intras abberù ? »
« Mancu pessande vi so » ‘li navat Andrea « Eo los timo. E poi, mi paret ch’est petzi una ballentìa »
Su portale ‘it cunzau.
« Bella vriccadura ! » app’attu « Peri su campusantu est cunzau in custa pesta ‘e mundu ! An a timer chi calicunu si nd’uret sos mortos ! »
« At a esser pro sos fiores » at nau Andrea.
« E malaittu ‘e viores. Pro mene, est ca los cherimus gasi vene sos mortos chi los isserramus peri addenotte, ca timimus chi essana e benzana a bidda »
« Sìat comente si sìat » at nau Chiccu » est cunzau e non bi valet a intrare. Ajode, ajo’, damus vorta. »
« Ma vae, chi dae palas est basceddu su muru e si jumpat a passu. »
Amus girau in mesu ‘e su sacrariu, uve sunu sos cipressos de sos mortos in gherra, e nonde semus accataos i’s’iscuru. Su terrinu ‘it pius artu e su muru nos ciompìat a pettorras. Su campusantu parìat unu presepiu. Sas tumbas i’fila ‘ini illuminadas comente a Pasca in parrocchia sos niccios de sos santos. Luches de cada zinìa, dae sas lampadas de brunzu a sas istiaricas imboligadas in papiru a sos luminos bascios e grussos. Tra sa luna e sas luches podiavamus legher sas lapides da oras e connoscher sa zente i’sas fotografias.
Propriu i’sutta nostru v’avìat battor o chimbe gruppos de tumbas in terra cunzaos chind’una cadena chi aunìat pilastros de marmaru.
« Semus i’su carteri ‘e sos riccos » app’attu eo « Vidu ades ite pacos luminos chi juchene. Nde los interrana e sind’affuttini. Gratzle ca nos as lassau sa sienda e bae in bonora. »
« In cue est mama » at fattu Andria.
« Ajo’» tando appo nau e so’ brincau a intro « Ajode, va’ » chin Andria i’fattu. Vadore at badiau sos ateros.
« Eo non bi venzo » at nau Andrea e Chiccu :
« L’aco cumpanzìa a isse ».
Andria est andau derettu a precare i’sa tumba ‘e sa mama. Chin Badore nos semus trattesos i’sa camera chi v’est i’su cuzone ‘e basciu de campusantu, uve v’’it, e bortzis v’est galu, arrimada una lèttica. chi’sa cale nd’artziavana sos malavidos de peste a primos de seculu, e cascetteddas chin ossos de mortu, poi nd’amus sicchìu a Andria e li semus arreaos un’urdu in palas.
« Be’ » at fattu Andria, pesandesinde, achendesi sa gruche « nara su chi cheres, a mimme m’achet bene a chistionare chin mama »
« E chie nat chi nono ? »
Passos passos, colavamus da una tumba a s’atera, leghende sas lapides. Unu campusantu est peri una biblioteca, si cherimus. Vi sunu sas tumbas de sos mortos a balla, chi sunu libros terribiles, a bortas iscrittos vene e bellissimos, tipu sa lapide chi nat « strappato all’affetto dei suoi cari da fratelli inumani », e libros leggios, iscrittos chi’su sambene e chi’sa lesorja, comente unu « vigliaccamente ucciso » chi podet esser peri nande sa veridade ma achet un’impressione leggia e mala in campusantu. E bi sunu sas pacas pagineddas de sas creatureddas mortas a pacos meses - mind’ammento una chi su babbu e sa mama brigavana sa izichedda chi sind’’it andada a jocare chi’sos angelos e los avìat lassaos solos - e su librone mannu de su tziu mortu a chent’annos chi est « tornato serenamente al Signore ». Cada tumba di nat carchi cosa peri ind’unu campusantu chi non bi connosches. Su campusantu ‘e sa vidda tua est unu libru ‘e memorias chi cada vorta d’ispantata.
Nols los connoschiavamus belle tottus sos mortos de su campusantu nostru e nos arrimavamus ainnantis de cada tumba a saludare cada mortu. Su bonu avìana sas fotografias i’sa preda e medas nos los ammentavamus propriu comente si vidìana in cue. Zente de s’edade nostra, mortos de dirgrascia o de maledìa, amicos o petzi vichinos chi, però, a los vier mortos di paret semper chi d’ammentas carchi vorta chi bos sedes cumpresos e cherfios vene. E poi vi sunu sos mastros. sos erreris o sos mastros de linna o de muru, chi aviamus tantas vortas vadiau tribagliande e nos avìana mandau a pedire a tziu Nichele su nichele pro nichelare, o s’isquadra tunda o pacos soddos de istentu.
E poi sos parentes, sa tumba ‘e babbu, sa ‘e sorre mea, sa ‘e mannoi e de mannai, e sa ‘e su babbu ‘e Chiccu e tzios e tzias de unu o de s’ateru. Un’ispassizada in campusantu est comente a caminare i’sa memoria. Addenotte, poi, chin tottu cussos luminos, parìat abberu chi ‘imus in bisita e istavamus peri attentos a non bi disturbare e a no’ offendere a nisciune. Ammentavamus chi su tziu vivìat meda, chi sa tzia injurjavat a tottus, chi su piccioccu bellu chi’sa muscagna, chi parìat Marlon Brando, nd’aviat carrau medas a cussu vichinadu, ma peri pro sos pius malos accatavamus carchi cosa ‘e vonu de ammentare.
Colavamus dae sa tumba de s’amicu annegau a deghesett’annos a sa ‘e su printzipale chi si credìat menzus de sos ateros peri mortu « Primo nell’isola per ricchezza e censo-da molti amato-ai più temuto-da molti del suo sangue-osteggiato incompreso » e ciambavamus de umore da una a s’atera.
Intantu nd’aviamus agabbau su vinu e calicunu cherìat a ghirare. Amus detzisu ‘e visitare sos de su campusantu novu, in presse in presse, in uve v’’it mannoi, e de nonde ghirare. Sos carteris novos sunu in palas de sa gapella. Sos muros sunu artos e a ghesparju, cenos de tumbinos, e in terra v’at tumbas pius novas e pius bellas, de zente morta pius de rechente. Ma ‘imus istraccos e semus colaos pius in presse, belle chi connoschiavamus a tottus. De una manera, sa tumba pius ricca d’achet pessare pius pacu a chie dormit in intro, ca cadiune iscit petzi su chi li costan a isse sos mortos suos e medit su dolore anzenu dae sos signales chi ponete, e amus attu sa caminada belle belle pius criticande sas tumbas chi non chistionande de sos mortos. E semus arribaos a s’urtimu muru, a destra de sa gapella, vantande una tumba atta tottu de muros de preda chin erva e fiores in mesu, inuve i’sas ateras v’’it sa lastra de marmaru o de granitu, e ‘imus cajentandenos ind’una ripitìda de arte, de religione, de poesia, cando Vadore s’est arrimau ainnantis de unu tumbineddu a s’iscuru, chene lumìnos e chene viores, e at lettu sa lapide a boche arta :
« La sua vita fu una lunga giovinezza vissuta nella semplicità degli angeli »
« Chie este ? » At nau « Rosa Niffoi. Non bi la so’ connoschende »
« ’Essu, bella ! » amus nau paris chin Andria e amus accortziau unu luminu de un’ateru tumbinu pro vier sa votografia.
Una cara de emina manna e irvariada, chi’sos occios tutaoso, bodios, sos pilos tott’essìos dae su cuccuru.
« Est Rosedda » amus nau « Rosedda macca » l’amus ispiegau a Badore e pro unu bell’urdu no’ iscìavamus ite narrere e ripitiavamus « Rosedda. Míschina. E pruite l’ana lassada gosi a s’iscuru ? L’an’iscrittu una cosa gosi bella e poi la lassana a s’iscuru ! » E amus pessau chi vortzis ‘it morta ind’un’ospitziu e sas paragulas lias avìat iscrittas carchi pride chi no’ l’’it nudda ma chi cumprendìat sa vida e chi non bi depìat aer pius nisciune a la chircare a cudda povera Rosedda, chi aviamus juvilau tottus a minores, cando colavat chi’s’andatha irgesta e chi’sa cara vona de sos casticaos dae Deus, e sas mamas li cumbidavana su caffè e la dimandavana de novas.
Poi amus irrobau tottu sos tumbinos pius riccos e lios amus postos a Rosedda sos luminos e sos fiores pius bellos.