Versione :
Sardu

Suerzu

(Quercus suber)

Arvure abbrembonada, de 10-15-20 metres de altária, fintz’a metre e mesu de russária ; durat finas 200-300 annos, ma 100-150 ebbia sa chi s’isfrùtuat pro s’urtiju.
Truncu primariu abbrembonadu, frecuente suguzadu, silva cun paga cumpostura, calca, a tenta manna in sas arvures solas, prua lasca de sa ‘e s’elighe, de colore ‘irde cotu.
Corza innanti lija, osca cun pizu russu de urtiju, lébiu, caspidu meda a fundu e a longu, de 3-5 chentimetres de russària, ispungiosu, cripidu, nibìdinu a s’estériu, sa corza est rujana a s’intériu, de colore ruju cotu in sos sìtios isfrutuados dai pagu, colore chi s’iscurit cun su ‘arigare de su tempus. Naes primarias abbrembonadas, lijas, nodosas, frecuente falóscinas sas de suta, ispeadas.
Naitas de annada sicádrinas, pilosas meda, nibídinas o chjinatas.
Ojos oales tundurijos, minudos moresinos, tundurinos o atundurados in sas naes de frutu, prus illongados in sas naes istú igas, pilosos cun pagas iscatas oales moresinas sos sutanos, de colore ruju fine sos subranos.
Fozas chi duran 2-3 annos, ma finas un’annu ebbia, un’aizu bómbidas, corriatas, a griju mutzu, oales o lántzinas-oales, puntzurudas in pitu, iongas 3-5 chm., largas 1,5-4 chm. ; a pitzinnia un’aizu pilosas piuerosas cun nerviduras primarias trápinas, e pilosas suta cun nerviduras meda bómbidas ; a mannu ispilidas, lughentes, de colore ‘irde cotu subra e nibídinas pilosas suta. Dentes a punta tètera, addosas o ispinosas, in 5-7 juos cun ateretantas nerviduras segundarias. Iscaglitas a lantza fine o fílinas, sédinas, longas unos 5 millimetres, un’aizu illargadac in sa mesania subrana, de colore ruju fine, assupridas de pilurza mutza luego fálina.
Ordinzu raighinale chi atelat cun unu sulone córriu, dai ue, osca, iscabitan arrampios valdos a lados chi s’isparghen a sa manna a orientu in paris.
Su suerzu est arvure monòiga chi frorit in su grofu de su ‘eranu e chi dat frutu jómpidu in un’annu o, finas, in isceras particulares, in duos annos. Tando sa landita alleada che ‘ogat s’ierru in cundissione de ‘agadia ; ebbia su ‘eranu infatu acaessit s’ingràidu ei s’annou de sa tenta, chi jughet a giompimentu.

Sos frores mascinos sun in budrones (o iscalas), in su suiscu de sas fozas subranas, innanti reos, osca pendéntulos e grogos, longos 4-7 chm. e assupridos in su pe de calun’iscata acaddada a iscala. Sos frores no an tenaghe, sun solos, cun un’iscata astrinta, fílina, nibídina, pilosa, de sa matessi altària de su óligu chi at 5-8 partimentas oales, tundurinas o mesu a punta, in colore ruju fine a pitzinnas e pilosas meda e s’estériu ; an 5-6 betes cun filamentos chi che ‘inchen aizu su óligu a froridura, nibídinos, chene pilurza, cunas mannas múdulas o aizu oales ispórghinas.
Frores femininos a ispigas reas, chi iscabitan dai sos matessi rampos, cun gaspa primaria de 5-30 millim., pilosa, cun 2-5 frores atésidos, assulcados dai iscatas fílinas, reas mutzas, bírdinas o rujanas, belludadas. Sos frores su a óligu minudu, mutzu, cuadu dai sa pilurza , cun 4-6 bicos tundurinos ; naturas femininas 3 o 4 o, raru, 5 no longas meda, illargadas in sa punta. Su frutu chi est sitiadu in s’annou de s’annada, in sas isceras a frutívigu annale, o in linna de s’annu innanti in cuddos a frutívigu biannale, est giutu dai su griju frutívigu longu dai 0,5- a 4 chm. russu o fine chi ‘atit dai 2 a 8 frutos, frecuente austidu su subranu. Calighe (o ajona) agiummai cónigu, tundurinu o campanadu un’aizu catadu in su pe, chi abbugnat sa meidade de su frutu, o prus o mancu, altu 1-2,5 chm. cun iscatas canas, lanidas, pulposas in su pe, chi andan illonghendesi dai su pe, ue sun oales, a s’orizu de s’ajona. A vias sas iscatas subranas an bicu prus o mancu annótinu, a vias, coghi, sun totu meda sizidas e agiummai aunidas a pare, mesches in s’iscera ocàsina. Lande de divaria mannária, de 2-4,5 chm. pro 1,4-1,8 chm., oale, atundurada o catada, a vias truncada a cabitale, a bicu ‘elludadu, illánida, lúghida, moresina, rujana, tíviu bómbidu meda de 6-8 millim. de russária, incripida, aozada, chilciada a nieddu. Chiu cun perrales a dossu bómbidu. Su frutívigu no est onz’annu che pare ei sas annadas de bundantzia si an a mutas de duos o tres annos segundu s’iscera ei su logu.
Prantigheddas a raighina primaria forte meda, trunchitu prus fine cun pilurza ispartighinada e iscatas fílinas moresinas ; sas primas fozas sun chei sas de s’elighe, lijas, innanti ‘ellu dadas, osca illánidas, francu calunu pilu in sa nervidura de mesu, a tenaghe mutzu meda, cun 4-5 juos de nerviduras primarias

Calun’allega pro preferrere e ispaniare sa cultiva de su suerzu in Sardinia.
S’aria naturale de achimonzu de su suerzu acasazat sas terras lámbidas dai su Mediterraneu de tzentru-ocasu, o siet sos zassos de su « Lauretum », cun projas prus bundantes de 600 millim. s’annu, cun istios caentes e cun ierros mélinos.
Sa Sardinia, chi est sitiada in s’ala de mesu de su Mediterraneu de ocasu, est, pro posidura, temagna, sestu (perunu puntu ch’est prus atesu de 55 chilometres dai su mare), pro s’orografìa chi allogat altìos de media altària pro sa natura granitiga o trachitiga de parte manna de sos terrinos, su logu justu pro sa tenta de su suerzu chi, chei sas ateras isceras forestales, dat profetos e intrada (linna ‘e fogu, lande, humus, amparu a sos terrinos, produimentu de ossizenu, egs.) ma, finas, unica iscera, s’urtiju, sustantzia cunsiderada pretziosa jà dai antigórios e chi s’at semper prus a tratu a cajone de semper noos impreos (tupones, solas pro botes, aforros e repellos contr’a s’umidade a su calore, a sas muidas, egs.) e chi pro sas particulares nodidìas chimigas-fisigas at enimis fatu ‘idere, cun su ‘arigare de su tempus, de no timere sa cuncurrentzia de totu sac sustantzias ammaniadas dai s’industria chimiga pro che l’ispeighinare, e, antis, de esser finas mezus. S’urtiju sardu, mesches, pro corría, calcura, colore, intramu e finesa de su tessinzu, at bántidu de no timere paragone cun perun’ater’urtiju de su mundu. Ma, comomai, est pagu pro sas industrias sardas chi dai ora lu trabaglian e che lu ‘ogan « come prodotto finito », gai chi, pro assuprire una fitianìa mundiale semper prus manna an su pretzisadu de nde ‘atire urtiju ruzu dai ateros logos (Ispagna, Portugallu, Africa de cabu ‘e susu) chi sun già leende a fagher miminare sa ‘endua de sa sustantzia ruza. Si, abberu, si cunsiderat s’urtiju « risorsa strategica » est pretzisu ispaniare sa cultiva de su suerzu chene duda aconomigamente de mezus cunfrontu cun cuddas de ateras isceras forestales in Sardinia e finas de divarias cultivas de isceras agriles si si cunsiderat chi meda de issas sun trobeidas « da contingentamento territoriale » dai sa CEE. Istragu, custu, chi no lambit sa cultiva de su suerzu e chi no l’at a lamber pro med’annos, si mai l’at a lamber, pro su pagu banu dassadu a sa cultiva sua e finas ca s’intrada de sas cultivas benidoras s’an a assaboriare ebbia pustis de trintannos dau su semenorzu, semper chi manos malaitas no sigan a afogulare e chi mentes abbistas no dassen su suerzu, che fintz’a oe, in podere a sa bruga (Lymantria dispar).